Od Wielkiego Postu do Wielkanocy

Duchowość, tradycje i zwyczaje w trzech wyznaniach chrześcijańskich – katolicyzmie, prawosławiu i luteranizmie.

Dwa tygodnie temu zadzwoniła do mnie znajoma z Domu Kultury i zapytała, czy mogłabym dać wykład o zwyczajach wielkanocnych dla Uniwersytetu III Wieku. 

- Czemu nie? – odparłam i zaczęłam zastanawiać się na tematem i jego treścią. Żeby całkiem utrudnić sobie zadanie wtłoczyłam w to nie jedno, ale trzy wyznania chrześcijańskie. Katolicyzm, no bo jestem katoliczką, prawosławie, ponieważ miałam ostatnio kilka bardzo ciekawych rozmów z moimi prawosławnymi uczennicami, no i luteranizm, ponieważ jest najstarszym wyznaniem protestanckim, a swoją drogą nie mogło go zabraknąć, ponieważ  czułam, że tak ma być. O!

Zaznaczam, że jest to ledwo muśnięcie ogromnego tematu, ale może zachęci to Was do dalszych poszukiwań. Mnie osobiście, zachęciło do większego poznania prawosławia i pozwoliło po raz kolejny zachwycić się moim katolicyzmem oraz całą historią chrześcijaństwa. Pozwoliło zobaczyć wspólnotę i podobieństwa zwłaszcza w temacie najważniejszego Święta, jakim jest Wielkanoc.

Informację czerpałam z własnych doświadczeń i wiedzy o moim Kościele, od wspomnianych już uczennic, ze stron teologicznych, artykułów gazet, książek oraz audycji zasłyszanych w radio.

Przedstawiam Wam efekt mojej pracy.

Trochę historii.

(Nie poruszam wątku herezji, gnostyków, arian czy nestorian, będę pisać o głównym nurcie).

Zacznijmy od tego, że na początku chrześcijaństwa nie istniał podział na kościół katolicki czy prawosławny, a o protestantach nikt nie słyszał. Kościół był jednością, ale zarazem różnił się od siebie. Dzisiaj jesteśmy przyzwyczajeni do tego, że papież zasiada w Watykanie, prawosławni mają kilkanaście patriarchatów, a u protestantów brak hierarchii. W starożytności mieliśmy kilka głównych patriarchatów, które ze sobą współpracowały, spierały się i zapewne rywalizowały o pierwszeństwo. Były to oczywiście Rzym i Konstantynopol oraz Jerozolima, Antiochia i Aleksandria. Z tych miejsc wywodzą się najwięksi Doktorzy i Ojcowie kościoła, którzy są znani i cenieni zarówno w katolicyzmie, jak i prawosławiu np. św. Jan Chyzostom a także święci misjonarze t.j. Cyryl i  Metody albo znany nam i kochany św. Mikołaj, którego relikwie znajdują się na wyspie Bari i są pod opieką duchownych obu kościołów.

I te wszystkie starożytne patriarchaty od samego początku, bo już od ok. II wieku naszej ery obchodziły Wielkanoc, jako najważniejsze święto całego chrześcijaństwa. Pierwsi wyznawcy przede wszystkim skupiali się na Zmartwychwstaniu Pańskim, odkupieniu win i zbawieniu człowieka przez Jezusa Chrystusa. Dzisiaj nic się nie zmieniło, to nadal centralny punkt roku dla chrześcijan.

Już widzę miny fanów Bożego Narodzenia. Wiadomo, że bez niego nie było by Wielkanocy. To prawda. Boże Narodzenie też jest najważniejsze, ale  powszechnie świętowane dopiero od IV wieku naszej ery. Najpierw skupiano się na Epifanii czyli Objawieniu Pańskim. W prawosławiu jest to Chrzest Jezusa w Jordanie u katolików, to zwane potocznie Święto Trzech Króli. Przez kilka wieków toczyły się dyskusje na temat daty urodzin Pana Jezusa, Jerozolima świętowała wiosną, a Rzym w grudniu. W końcu w IV wieku ustanowiono datę zimową i tak zostało do dziś.  

Wracając do tematu.

Nie ma znaczenia czy mówimy o starożytności czy też o współczesności, Wielkanoc była i jest obchodzona od wieków i poprzedza ją Wielki Post.

Wielki Post.

Jak to wygląda w poszczególnych wyznaniach? U katolików i luteran zaczyna się w środę popielcową, natomiast u prawosławnych w poniedziałek, nazywa się go Czystym Poniedziałkiem.

Wielki Post, to czas wyrzeczeń, odnowienia relacji z Panem Bogiem, czas uczynków miłosierdzia wobec bliźnich, a w skrócie – post, modlitwa i jałmużna.

Katolicy.

W środę popielcową wierni udają się do kościołów na mszę świętą, podczas której posypuje się ich głowy popiołem, Obowiązuje wtedy post ścisły, czyli ilościowy i jakościowy. Nie wystarczy nie jeść mięsa. Tego dnia można spożyć tylko jeden posiłek do syta i nie powinno się jeść nic słodkiego czy pić alkoholu.

Są osoby, które tego dnia nic nie jedzą. Ja zrobiłam tak raz czy dwa w życiu.

Drugi ścisły post obowiązuje w Wielki Piątek, ale o nim napiszę później.

Jak wygląda 40 dni postu u katolików, którzy podejmują post, modlitwę i jałmużnę?

Różnie. Są osoby, które przez 40 dni jedzą tylko chleb i piją tylko wodę, ale generalnie prócz piątków je się normalnie. Z tym, że rezygnujemy np. z alkoholu, słodyczy, czy innych frykasów. Można też pościć od Internetu, telefonu czy telewizji – osobiście polecam.J W Wielki Post więcej się modlimy, możemy uczestniczyć w takich nabożeństwach, jak Gorzkie Żale czy Droga Krzyżowa, ale i w domach czytamy Biblię lub odmawiamy więcej modlitw, np. Różaniec. Ostatnim wymogiem postu jest jałmużna. To nie tylko dawanie pieniędzy biednym, czy też dzieleniem się z innymi tym, co mamy, ale i spotkania z drugim człowiekiem. Można odwiedzać chorych, spotykać się z dawno niewidzianymi osobami, poświęcić więcej czasu drugiemu człowiekowi.

Każdy katolik wybiera indywidualnie,  w jaki sposób przeżyje ten czas i stara się pilnować realizacji postanowień. Z drugiej strony staramy się przeżywać post wspólnotowo, wspierając się w wyrzeczeniach, spotykając na modlitwie czy też służąc innym.

Osoby niewierzące mogą nie wiedzieć, ale w Wielkim Poście katolickie gazety czy strony internetowe dają nam mnóstwo propozycji dobrych praktyk na ten czas. Na przykład od dwóch lat jest „moda” na post Daniela – chodzi o sposób odżywiania się w czasie 40 dni. Możemy też podejmować modlitwy za kogoś, na przykład za misjonarzy, tzw. – Misjonarz na Post. Oczywiście wszystko na chwałę Pana, ale i dla siebie, dla umocnienia i odnowienia wiary i relacji z Panem Bogiem i ludźmi.

Luteranie.

Luteranie również zaczynają post środą popielcową, ale nie posypują głów popiołem. Nie ma u nich również zwyczaju nabożeństw Gorzkich Żali lub Drogi Krzyżowej. W czas 40 dni postu, luteranie starają się pojednać z Panem Bogiem, pogłębić z nim relację. Służyć innym ludziom czy jednać się z osobami, z którymi się pokłócili. Nie ma zwyczaju wstrzemięźliwości od konkretnych pokarmów czy podejmowania wyrzeczeń, chociaż można. Post u Luteran, to sprawa indywidualna. Luteranie w tym czasie w sposób szczególny adorują krzyż, podczas nabożeństw pasyjnych.

Prawosławni.

Wielki Post rozpoczynają w Czysty Poniedziałek i od razu mają Czysty Wtorek, podczas tych dwóch dni najlepiej nic nie jeść.

Przez cały post nie powinno się jeść gotowanych posiłków w takie dni, jak: poniedziałek, środa i piątek. We wtorki i czwartki można jeść na ciepło, ale bez masła, a w sobotę i niedzielę można używać oleju roślinnego. Przez cały post nie powinno się jeść mięsa, a rybę tylko w określone dni: Święto Zwiastowania Matki Bożej i w Niedzielę Palmową. W Sobotę Łazarza (poprzedza Niedzielę Palmową można jeść kawior. Niektórzy w czasie postu rezygnują z jedzenia nabiału. Oprócz ascetycznego jedzenia, prawosławni kładą duży nacisk na modlitwę, kontemplację, ale i milczenie. Nie w sensie zakonnym, ale pilnują języka i tego, co mówią. Jest to czas przebaczania win, pokuty i odnowy duchowej oraz jednania z ludźmi. W czasie Wielkiego Postu prawosławni chodzą na nabożeństwa np. Kanon Pokutny św. Andrzeja z Krety. Co ciekawe tylko w sobotę i niedzielę odprawia się pełne msze święta, reszta dni jest aliturgiczna.

Niedziela Palmowa.

Niedziela Palmowa przypomina chrześcijanom uroczysty wjazd Jezusa do Jerozolimy. Katolicy i prawosławni przynoszą tego dnia do poświęcenia palmy, z tym, że ci drudzy nie zabierają ich do domu. U luteran nie ma zwyczaju przynoszenia palm do świątyni, ale znajdują się one na ołtarzu. To święto ma dwojaki charakter i wesoły i smutny. Wesoły, bo Jezus jest witany, jak Król i wybrzmiewa radosne Hosanna, a smutny, ponieważ za chwilę Chrystus zostanie wydany w ręce Piłata i skazany na śmierć. U katolików tego dnia czyta się Mękę Pańską, u luteran i prawosławnych tego się nie robi.

Niedziela Palmowa rozpoczyna Wielki Tydzień, kiedy chrześcijanie w sposób szczególny przygotowują się do Triduum Paschalnego.

Wielki Tydzień

U katolików i protestantów do czwartku nie ma żadnych specjalnych nabożeństw czy spotkań modlitewnych, ale u prawosławnych przez trzy dni są odprawiane specjalne jutrznie. Dodatkowo prawosławni w domach już nie sprzątają, wszystko musi być zrobione do Niedzieli Palmowej, gdy katolicy często dopiero zaczynają porządki. Osobiście powiem Wam, że mam zamiar wziąć w przyszłym roku z nich przykład.

Wielki Czwartek

Katolicy

Jest to dzień ustanowienia Eucharystii i kapłaństwa. Przed południem odprawiana jest Masza Krzyżma Świętego (nie należy do obchodów Triuduum Paschalnego), podczas którego święci się oleje oraz krzyżmo.

Wieczorem odbywa się uroczysta msza święta, w której kapłani mają na sobie białe szaty liturgiczne. Tego dnia po raz ostatni do sobotniego wieczora wybrzmiewa „Chwała na wysokości”, potem milkną instrumenty, a dzwonki są zastąpione kołatkami. Podczas mszy ksiądz myje nogi wybranym parafianom, tak jak Jezus umył nogi swoim uczniom podczas Ostatniej Wieczerzy. Wierni mogą również przyjąć Komunię Świętą pod dwiema postaciami. Na koniec Najświętszy Sakrament zostaje przeniesiony do Ciemnicy, gdzie można Go adorować. Ciemnica symbolizuje uwięzienie Pana Jezusa. W moim kościele jest stała adoracja od końca mszy świętej do godziny siedemnastej dnia następnego. Mój proboszcz zadbał o to, żebyśmy mogli być w kościele przez całą noc i ja skorzystałam z tej możliwości o 12 00 w nocy.

Luteranie

U luteran tego wieczora odbywa się uroczyste nabożeństwo ustanowienia Eucharystii, księża również mają białe szaty liturgiczne. Obchodzi się tę mszę w sposób radosny. Wierni przyjmują Komunię Świętą pod dwiema postaciami. Tak, jak u katolików po raz ostatni wybrzmiewa „Chwała na wysokości” i również milkną instrumenty.

Prawosławni

Wielki Czwartek nazywany jest Czystym Czwartkiem, ponieważ tego dnia wierni powinni wykąpać się w otwartych akwenach wodnych (rzeka, morze), oprócz tego, można tego dnia posprzątać, a gospodynie nastawiają ciasto na paschę.  Liturgia Wieczerzy Pańskiej odbywa się rano, a ok. 17 00, prawosławni rozpoczynają obchody Wielkiego Piątku. Od tego momentu, aż do wyniesienia Płaszczenicy (haftowany całun przedstawiający Jezusa w grobie) obowiązuje post, bez jedzenia. Podczas wieczornego nabożeństwa czytane jest 12 fragmentów Ewangelii z Męki Pańskiej, a wierni zapalają świece. Duchowni ubrani są w czerń lub fiolet.

Wielki Piątek

Dzień Męki Pańskiej, obowiązuje post ścisły. U katolików ilościowy i jakościowy, prawosławni nie jedzą, a luteranie odmawiają sobie tego dnia włączania urządzeń elektronicznych czy radia. Mogą również pościć odmawiając sobie jedzenia.

Ten dzień jest pełen ciszy, zadumy i modlitwy. Katolicy wieczorem spotykają się na adoracji Krzyża Pańskiego. Jest to jedyny dzień w roku, kiedy nie ma odprawionej całej mszy świętej, ale udzielana jest Komunia Święta. Podczas nabożeństwa śpiewane są pieśni  t.j. „W krzyżu cierpienie, w krzyżu zbawienie” albo „Ach mój Jezu, jak ty klęczysz” oraz inne dostosowane pieśni do nabożeństwa. Prawosławni adorują Płaszczenicę, całując jej skraj i klękając przed nią. Płaszczenica jest wystawiona pośrodku świątyni. Tego dnia prawosławni nie dotykają ostrych narzędzi a nie mogą pracować w ziemi.

Dla luteran Wielki Piątek jest najważniejszym dniem Triduum Paschalnego. Są wyznaniem pasyjnym, więc przede wszystkim tego dnia adorują Krzyż Pana, a spotykają się na uroczystym rodzinnym posiłku. W kościołach rozważają Mękę Pańską oraz śpiewają pieśni pasyjne, np. „Ludu mój ludu” czy „ Święty Boże, Święty Mocny.” Krzyż jest zakryty kirem. U katolików dwa tygodnie przed Wielkim Piątkiem krzyż jest zasłaniany fioletowym materiałem, który jest zdejmowany podczas wielkopiątkowego nabożeństwa. Potem wierni podchodzą do niego i mogą oddać cześć przez ucałowanie.

Pascha Żydowska

Mały przerywnik i trochę historii.

Nie ma chrześcijaństwa bez judaizmu i nie ma Wielkanocy bez paschy Żydowskiej.

Święto Paschy zostało ustanowione na pamiątkę wyjścia Izraelitów z Egiptu. Zanim faraon ich puścił, Bóg zesłał anioła śmierci, żeby zabrał wszystko, co pierworodne w Egipcie. Żydów to nie spotkało, ponieważ Bóg nakazał im złożyć w ofierze jednorocznego baranka bez skazy w ofierze, a jego krwią pomazać progi i drzwi domów. Po tym wydarzeniu faraon wypuścił Izraelitów z Egiptu. Jest to najważniejsze żydowskie święto, podczas którego dzieci pytają ojca – Czemu ta noc jest taka ważna. Ojciec wtedy odpowiada – Ponieważ Pan Bóg wyprowadził mnie z Egiptu.

Zauważcie, że odpowiada w czasie teraźniejszym.

Jak to ma się do chrześcijaństwa? Ano Pascha chrześcijan oznacza złożenie w ofierze Baranka bez skazy czyli Jezusa Chrystusa. Zbawienie świata, wybawienie ludzi od grzechu, odkupienie win i zbawienie świata.

Poza tym wsłuchajcie się w Exsultet  - to jest ta noc. Od stworzenia świata po Zmartychwtanie Pańskie, to jest ta noc. Ta sama noc co wyjście Izraelitów z Egiptu itd. Zmartwychwstanie też jest w trybie teraźniejszym.

Wielka Sobota i Wielka Niedziela (Wielkanoc)

Luteranie

Sobota, to czas kiedy Jezus spoczywa w grobie. U luteran nie ma zwyczaju świecenia pokarmu, ale ten dzień jest czasem skupienia i przygotowania na Zmartwychwstanie Pańskie. Wieczorem młodzież spotyka się na tak zwaną „Bezsenną noc”, podczas której do północy odbywają się śpiewy i modlitwy pełne zadumy, a po północy świętuje się radosne Zmartwychwstanie Pana Jezusa. Jest Alleluja, koncerty i spotkania wielkanocne. Natomiast uroczyste nabożeństwo dla wszystkich odbywa się  niedzielnym rankiem.

Katolicy

W sobotę niesiemy pokarmy do święcenia, tak zwaną święconkę. Trwa to cały dzień. Tradycyjnie wkładamy do koszyka Baranka, chleb, wędlinę, pieprz, sól, chrzan i jajka oraz kurczaczki lub zajączki. W dawnych czasach panowie ziemscy nie zanosili pokarmów do kościoła, ale wołali księdza do domu, gdzie ów święcił wszystkie pokarmy na pańskim stole. Zaleca się dalszy post, ale cześć wiernych zaczyna jeść mięso po przyniesieniu święconki do domu.

Wieczorem rozpoczyna się Wigilia Paschalna, podczas której ma miejsce poświecenie ognia, wody i odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych. Podczas tej nocy mogą się odbywać chrzty. Dawniej tylko w Wigilię Paschalną chrzczono dorosłych katechumenów. Jest to noc Zmartwychwstania Pańskiego, więc rozbrzmiewa uroczyste „Chwała na wysokości..” oraz Alleluja. W Polsce jest to czuwanie wieczorne, ale jest również możliwość czuwania przez całą noc. W niedzielę o świcie odbywa się Rezurekcja, uroczysta msza święta Zmartwychwstania Jezusa. Potem katolicy spotykają się na uroczystym śniadaniu, gdzie dzielą się jajkiem i składają sobie życzenia.

Prawosławni

Sobotnim rankiem odprawiana jest Boska Liturgia, podczas której czyta się Ewangelię o Pustym Grobie. Wierni świecą pokarmy, z tym, że bywa to różnie, ponieważ albo noszą pokarmy, tak jak katolicy i święcą podczas dnia albo niosą wieczorem i zostawiają część poświęconego pokarmu dla ubogich, a resztę zabierają do domu. Natomiast Jutrznia Paschalna rozpoczyna się o 20 00 i kończy o piątej rano. Podczas trwania liturgii batiuszka ogłasza światu w wielu językach Zmartwychwstanie oraz czyta Ewangelię (również w kilki językach w tym po łacinie). Podczas nocnego czuwania następuje uroczysta procesja, podczas której 3 razy okrąża się cerkiew. Komunia jest udzielana pod dwiema postaciami. W cerkwi u jednej z moich uczennic batiuszka rzuca wiernym jajka jako znak błogosławieństwa.  O poranku wierni wracają do domu i budzą tych, którzy nie byli na nocnym czuwaniu i od razu siadają do śniadania. Ale zanim zaczną jeść, zapalają świecę i modlą się za zmarłych, dzielą się paschą i dopiero potem ucztują. Przez cały dzień pozdrawiają się słowami – Jezus Zmartwychwstał, prawdziwie Zmartwychwstał.

Inne informacje i ciekawostki

Luteranie mają  ustawowe prawo do wolnego w Wielki Piątek.

U prawosławnych nie ma świątecznego poniedziałku, ale młodzież ma tydzień świątecznych ferii. Przez cały tydzień wierni obdarowują się paschami.

U katolików i luteran świętuje się poniedziałek, jako przedłużenie Wielkanocy. Okres wielkanocny kończy się świętem Zesłania Ducha Świętego. W tym czasie śpiewa się pieśni wielkanocne, z dużą ilością Alleluja (naprawdę, sama to od prawie trzydziestu lat robię).

W niektórych domach zjada się bazie z palemek, ponieważ ma to chronić przed bólem gardła.

Poświęconymi jajkami dotykano zwierząt, żeby nie chorowały.

Na Ukrainie gra się w BYTOK – ogólnie mówiąc, zbija się jajka i ta osoba, której jajo nie pęknie, wygrywa

Pisanki były znane już w starożytnej Mezopotamii. Na początku Kościół nie chciał uznać święcenia jajek, ponieważ w wielu kultach pogańskich były ważnym symbolem życia. Ostatecznie jednak jajko zagościło na stałe w koszyczku.

Zajączek wielkanocny przyszedł do nas w XIX wieku z Niemiec. Może rozdawać drobne upominki lub chować w dziwnych miejscach jajka.

W kulturach pogańskich był symbolem wiosny i płodności. Zagościł w święconce, jako symbol odrzucenia swojej popędliwej natury.

Kurczaczek, symbol nowego życia.

W tym roku prawosławni, luteranie, katolicy i Żydzi świętowali pachę tej samej nocy.

Co mamy w święconce - symbolika

Baranek – symbolizuje Jezusa Zmartwychwstałego. Zazwyczaj kupujemy bez zastanowienia, pierwszy z brzegu, ale właściwy Baranek powinien mieć chorągiewkę z Alleluja, jako znak zwycięstwa Pana Jezusa nad śmiercią i nad grzechem.

Bukszpan – symbol wiosny i życia

Jajka – symbol nowego życia

Wędlina – na pamiątkę paschy żydowskiej, podczas której składano w ofierze baranka

Chleb – Ciało Chrystusa oraz nasz chleb powszedni

Ciasto – słodycz po dniach postnych

Pieprz – symbol gorzkich ziół, również na pamiątkę żydowskiej paschy. 

Sól – chrześcijanin to ktoś niezepsuty i jest solą ziemi, czyli przykładem dla innych.

Chrzan – oznacza gorycz Męki Pańskiej.

To wszystko. Tak, jak napisałam na wstępie, to ułamek tego, co można napisać, ale wyszłaby mi książka, a chciałam się tylko podzielić tym, o czym mówiłam na godzinnym wykładzie.

Bibliografia

„Narodziny Bożego Narodzenia”, ks. Józefa Naumowicza

Gość Niedzielny

Pomocnik historyczny „Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo.”

https://misjonarznapost.pl/

http://luter2017.pl/czas-pasyjny-wielki-post-luteranie-ewangelicy-protestanci/

https://info.wiara.pl/doc/745295.Od-srody-u-luteran-Czas-Pasyjny

https://ekumenizm.wiara.pl/doc/478277.Wielki-Post-u-prawoslawnych

https://www.deon.pl/religia/religie-swiata/art,81,rozpoczal-sie-wielki-post-u-prawoslawnych.html

http://www.cyrylimetody.marianie.pl/post.htm

https://pl.aleteia.org/2017/04/14/plaszczenica-i-pascha-oto-prawoslawny-wielki-tydzien/

https://dzieje.pl/dziedzictwo-kulturowe/wielki-tydzien-u-polskich-luteran

https://www.gosc.pl/doc/1503809.Wielki-Piatek-u-luteran

https://ekumenizm.wiara.pl/doc/477907.Wielki-Tydzien-u-luteran

Moje prawosławne uczenniceJ